Przetłumaczone przez Huberta Pieszko, Tyr Hird.
Pytanie o pancerz lamelkowy jest popularne zarówno wśród ekspertów jak i rekonstruktorów. Ja osobiście miałem do czynienia z tym problemem kilka razy, dlatego zebrałem na ten temat literaturę. Moje badania doprowadziły mnie do nieznanego w internecie znaleziska z leżącego niedaleko Visby w Gotlandii Snäckgärde. Znaleziska te nie przetrwały, ale zostały opisane przez duchownego Nilsa Johana Ekdahla (1799-1870), który jest nazywany “pierwszym naukowym Gotlandzkim archeologiem.”
Powód dla którego znaleziska ze Snäckgärde są nieznane jest to, że zostały one odkryte prawie 200 lat temu i przepadły. Literatura na ich temat jest trudno dostępna i w większości nieznana dla uczonych spoza Szwecji. Oto wszystko co udało mi się znaleźć: w roku 1826 cztery groby ze szkieletami zostały zbadane w miejscu zwanym Snäckgärde (Visby, Land Nord, SHM 484), najbardziej interesujące były groby o numerach 2 i 4 (Carlson 1988: 245; Thunmark-Nylén 2006: 318).
Grób nr. 2: grób ze szkieletem skierowanym w kierunku północ-południe, okrągły kopiec obłożony kamieniami. Ekwipunek pogrzebowy zawiera żelazny topór, krąg ułożony na talii, dwa matowe koraliki w rejonach szyi i “kilka części pancerza na klatce piersiowej” (något fanns kvar and pansaret på bröstet).
Grób nr. 4: grób ze szkieletem skierowanym w kierunku wschód-zachód, okrągły kopiec o wysokości 0,9 metra z zapadniętym wierzchem. We wnętrzu kopca znajdowała się skrzynia z wapnem o wymiarach 3 m × 3 m (?). Na prawym ramieniu została znaleziona fibula. Na wysokości talii został znaleziony krąg z pasa. Pozostałymi częściami ekwipunku były topór z brodą i “kilka łusek z pancerza” (några pansarfjäll) znalezione w skrzyni.
Sądząc po pozostałościach można założyć, że ci dwaj mężczyźni zostali pochowani w kopcach wraz ze swoimi pancerzami. Oczywiście nie możemy powiedzieć z całą pewnością jakiego typu były te pancerze, ale wydają się one być pancerzami lamelkowymi, zwłaszcza poprzez analogie oraz przez wzmiankę o łuskach (Thunmark-Nylén 2006: 318). Datowanie jest problematyczne. Lena Thunmark-Nylén wspomniała o obu pancerzach w swoich publikacjach o Gotlandii w okresie wikińskim. Fibule oraz fragmenty paska również wskazują na ten czas. Jednakże najciekawsze są topory – według rysunków Ekhdala topór z grobu nr. 2 to topór z brodą, a topór z grobu nr. 4 miał rękojeść udekorowaną mosiądzem. Topór z brodą może być datowany od końcówki X wieku do początków wieku XI, a powlekane mosiądzem rękojeści to cecha niektórych toporów z wczesnego XI wieku (Thames, Langeid oraz inne miejsca na Gotlandii, zob. mój artykuł “Two-handed axes“). Wydaje się logiczne aby zakładać że oba groby zostały zbudowane w tym samym wieku, jednakże pojawia się kilka mniejszych różnic w konstrukcji i orientacji grobów.
W Skandynawii jak do tej pory znamy tylko jedną analogię pancerza lamelkowego (a raczej jego fragmentów), mianowicie z Birki (zob. np. Thordeman 1939: 268; Stjerna 2001; Stjerna 2004; Hedenstierna-Jonson 2006: 55, 58; Hjardar – Vike 2011: 193–195; Dawson 2013 i inne). Lamelki są porozrzucane po całym tak zwanym „garnizonie” (Garnison) w liczbie 720 sztuk (największy kawałek składał się z 12 płytek). 267 lamelek może być zanalizowane i sklasyfikowane w 8 typach, które prawdopodobnie służyły do ochrony różnych części ciała. Jest szacowane, że pancerz z Birki chronił klatkę piersiową, plecy, barki, brzuch oraz nogi aż do kolan (Stjerna 2004: 31). Pancerz został wydatowany na pierwszą połowę X wieku (Stjerna 2004: 31). Badacze zgadzają się co do jego nomadycznego pochodzenia ze Środkowego lub Bliskiego Wschodu, a najbliższe podobne znalezisko pochodzi z Balyk-Sook (np. Dawson 2002; Gorelik 2002: 145; Stjerna 2004: 31). Stjerna (2007: 247) uważa, że ten pancerz oraz inne doskonałe obiekty nie były zaprojektowane do walki, a posiadają raczej symboliczne znaczenie („Powodem posiadania tych broni było na pewno coś innego niż aspekt militarny czy praktyczny“). Dawson (2013) sprzeciwia się tej tezie i uważa, że pancerz ten został nieprawidłowo zinterpretowany, ponieważ tylko trzy typy z ośmiu mogły być lamelkami, a liczba prawdziwych lamelek nie jest wystarczająca na połowę pancerza klatki piersiowej. Według niego lamelki z Birki są tylko kawałkami przetworzonego metalu. W świetle pancerzy ze Snäckgärde, które nie są uwzględnione w książce Dawsona, wydaje mi się że to stwierdzenie było zbyt pochopne.
Powszechnie uważa się, że jest wiele znalezisk z terenów Rusi, jednak jest tylko kilka znalezisk z przedziału od IX do XI wieku i mogą być one zinterpretowane jako import ze wschodu, jak przykład z Birki (osobista konwersacja z Sergei Kainov; zob. Kirpichnikov 1971: 14-20). Z tego wczesnego okresu pochodzą znaleziska na przykład z Gniezdowa i Nowogrodu. Rosyjskie znaleziska datowane pomiędzy XI a XIII wiekiem są o wiele bardziej bogate, można do nich zaliczyć około 720 znalezisk (zob. Medvedev 1959; Kirpichnikov 1971: 14-20). Należy jednak zwrócić uwagę, że do drugiej połowy XIII wieku liczba fragmentów kolczug jest cztery razy większa niż liczba lamelek, co wskazuje na to, że to kolczuga była dominującą formą pancerza na terytorium Rusi (Kirpichnikov 1971: 15). Jest duże prawdopodobieństwo, że pancerze lamelkowe z terenów Rusi datowane na okres wikiński pochodzą z Bizancjum, gdzie dominowały ze względu na prostszy projekt i mniejszy koszt już w X wieku (Bugarski 2005: 171).
Wzmianka dla rekonstruktorów
Pancerz lamelkowy stał się bardzo popularny wśród rekonstruktorów. Na niektórych festiwalach i wydarzeniach pancerze lamelkowe stanowią ponad 50% wszystkich pancerzy. Głównymi argumentami przemawiającymi za ich używaniem są:
- Niski koszt produkcji
- Lepsza ochrona
- Szybsza produkcja
- Świetny wygląd
Mimo że te argumenty są zrozumiałe, należy podkreślić że pancerz lamelkowy nie pasuje do rekonstrukcji okresu wikińskiego. Argument, że ten typ pancerza był używany na Rusi, może być przeciwstawiony faktowi, że nawet w okresie największej ekspansji pancerzy lamelkowych na Rusi ich liczba w porównaniu do liczby kolczug była czterokrotnie mniejsza. Co więcej, pancerze lamelkowe pochodziły z importu. Jeśli będziemy trzymać się podstawowej idei, że rekonstrukcja powinna bazować na odtwarzaniu typowych obiektów, oczywisty jest wniosek, że pancerze lamelkowe pasują wyłącznie do rekonstrukcji Nomadów lub Bizancjum. To samo odnosi się do skórzanych pancerzy lamelkowych.
Z drugiej jednak strony znaleziska z Birki i Snäckgärde sugerują, że ten typ pancerza mógł występować we wschodnich częściach Skandynawii. Zanim podejmiemy się konkluzji musimy wziąć pod uwagę fakt, że Birka i Gotlandia były terytoriami o silnych wpływach ze Wschodniej Europy i Bizancjum. Jest to również przyczyna akumulacji artefaktów o wschodnim pochodzeniu, w innym przypadku nieznanych na terenie Skandynawii. W pewien sposób byłoby to dziwne, gdybyśmy nie mieli tych znalezisk, szczególnie z okresu kiedy były one popularne w Bizancjum. Jednakże to nie znaczy, że pancerze lamelkowe były czymś pospolitym w tym rejonie. Lamelka pozostaje odizolowana od tradycji Nordyckiego wojownika, a pancerze tego typu czasami występują w regionie Bałtyckim do XIV wieku (Thordeman 1939: 268–269). Kolczuga może być zidentyfikowana jako dominująca forma pancerza w okresie wikińskim w Skandynawii, tak jak na Rusi. To stwierdzenie potwierdza fakt, że kółka kolczugi zostały znalezione w Birce (Ehlton 2003). Odnośnie produkcji pancerzy lamelkowych w Skandynawii i na Rusi, nie ma dowodu który potwierdzałby że miało to miejsce, dlatego taka produkcja była wysoce nieprawdopodobna.
Kiedy lamelka może być akceptowalna w rekonstrukcji Wikinga?
- rekonstruktor powinien rekonstruować region bałtycki lub Ruś
- liczba lamelek powinna być ograniczona (1 lamelka na grupę lub 1 lamelka na 4 kolczugi)
- dozwolone są tylko metalowe lamelki, wykluczamy skórzane i takie, na których są widoczne ślady wykonania laserem
- musi to pasować do znalezisk z Birki (lub z Gniezdowa lub Nowogrodu), nie Visby
- nie może być połączona ze Skandynawskimi elementami, takimi jak klamry
Pancerz musi wyglądać jak oryginał i musi być w zestawie z odpowiednim sprzętem, takim jak Ruski hełm. Jeśli debatujemy pomiędzy dwoma pozycjami “Tak dla lamelek” i “Nie dla lamelek” ignorując możliwość “Tak dla lamelek (bez brania pod uwagę wyżej wymienionych argumentów)“, wybieram opcję “Nie dla lamelek”. Jaka jest twoja opinia?
I hope you liked reading this article. If you have any question or remark, please contact me or leave a comment below. If you want to learn more and support my work, please, fund my project on Patreon or Paypal.
Literatura
Bugarski, Ivan (2005). A contribution to the study of lamellar armors. In: Starinar 55, 161—179. Online: http://www.doiserbia.nb.rs/img/doi/0350-0241/2005/0350-02410555161B.pdf.
Carlsson, Anders (1988). Penannular brooches from Viking Period Gotland, Stockholm.
Ehlton, Fredrik (2003). Ringväv från Birkas garnison, Stockholm. Online: http://www.erikds.com/pdf/tmrs_pdf_19.pdf.
Dawson, Timothy (2002). Suntagma Hoplôn: The Equipment of Regular Byzantine Troops, c. 950 to c. 1204. In: D. Nicolle (ed.). Companion to Medieval Arms and Armour, Woodbridge, 81–90.
Dawson, Timothy (2013). Armour Never Wearies : Scale and Lamellar Armour in the West, from the Bronze Age to the 19th Century, Stroud.
Gorelik, Michael (2002). Arms and armour in south-eastern Europe in the second half of the first millennium AD. In: D. Nicolle (ed.). Companion to Medieval Arms and Armour, Woodbridge, 127–147.
Hedenstierna-Jonson, Charlotte (2006). The Birka Warrior – the material culture of a martial society, Stockholm. Online: http://su.diva-portal.org/smash/get/diva2:189759/FULLTEXT01.pdf.
Kirpichnikov, Anatolij N. (1971). Древнерусское оружие. Вып. 3. Доспех, комплекс боевых средств IX—XIII вв, Moskva.
Medvedev, Аlexandr F. (1959) К истории пластинчатого доспеха на Руси //Советская археология, № 2, 119—134. Online: http://swordmaster.org/2010/05/10/a-f-medvedev-k-istorii-plastinchatogo-dospexa-na.html.
Stjerna, Niklas (2001). Birkas krigare och deras utrustning. In: Michael Olausson (ed.). Birkas krigare, Stockholm, 39–45.
Stjerna, Niklas (2004). En stäppnomadisk rustning från Birka. In: Fornvännen 99:1, 28–32. Online: http://samla.raa.se/xmlui/bitstream/handle/raa/3065/2004_027.pdf?sequence=1.
Stjerna, Niklas. (2007). Viking-age seaxes in Uppland and Västmanland : craft production and eastern connections. In: U. Fransson (ed). Cultural interaction between east and west, Stockholm, 243–249.
Thunmark-Nylén, Lena (2006). Die Wikingerzeit Gotlands III: 1–2 : Text, Stockholm.
